Over (weer)wolven en Integriteit

Blog in het kader van de Week van de Integriteit 2022

(Weer)wolven en integriteit hebben meer met elkaar te maken dan we misschien op het eerste gezicht verwachten. In dit artikel, dat een integrale benadering voorstaat van de relatie tussen mens en natuur, leest u erover. Centraal staat de vraag wat we kunnen leren van onszelf en van de natuur als het om integriteit gaat.

De wolf, het kwaad en de menselijke schaduwkant

Het Nederlandse nieuws wordt de laatste tijd beheerst door een dier, namelijk de wilde wolf. Na lange tijd van afwezigheid heeft de wolf zijn weg teruggevonden naar Nederland, en zet hij volgens velen het land op stelten: omheinde schapen en pony’s worden aangevreten teruggevonden, wat leidt tot angsten en zorgen onder met name de eigenaren van deze dieren.

De wolf wordt door sommigen geroemd om zijn wildheid. Anderen zien hem als een ondermijnende kracht in het aangeharkte Nederland. Het idee om ‘m in de Gelderse natuur met paintball-activiteiten af te schrikken heeft het niet gehaald, maar er zullen vast andere manieren worden gevonden om deze wilde vreemdeling in het gareel te houden.

Bioloog Thijs Goldschmidt zegt in zijn meest recente boek Wolven op het ruiterpad; Over mensen en andere roedeldieren over de ‘canis vinex’ het volgende: de wolf zal in Nederland alleen worden verdragen onder de voorwaarde dat hij zich aanpast aan onze Vinex-mentaliteit, die vereist dat je je gedraagt naar het hokje waarin je bent ingedeeld.

De wilde wolf is feitelijk ook een ‘Boze Wolf’, zoals we die uit sprookjes als Roodkapje en De wolf en de zeven geitjes kennen. In deze verhalen is de wolf de kwade genius die de bestaande orde bedreigt. We herkennen de boze wolf eveneens in de figuur van de weerwolf, het duistere en angstaanjagende wezen dat als lukánthrōpos, letterlijk ‘wolfmens’, bij de Griekse schrijver Herodotos uit de 5de eeuw voor Christus al voorkomt, maar dat naar alle waarschijnlijkheid al veel en veel ouder is.

Ook in de etymologie van het woord ‘weerwolf’ is de ‘wolfmens’ te herkennen: het deel ‘weer’ stamt af van het Oergermaanse wera, dat verwant is aan vir (Latijn) en vīrá (Sanskriet), en dat beide ‘man’ of ook wel ‘mens’ betekent. Het gaat dus om een ‘mens-wolf’: een fluïde wezen dat van wolf naar mens en andersom kan transformeren.

In de nacht is het weerwolfwezen in zijn hoedanigheid van wolf bloeddorstig, destructief en nietsontziend voor zijn omgeving. Overdag als mens is hij echter aangepast, voorkomend en beschaafd. Tegelijkertijd lijkt in de diverse verhalen de wolfmens-figuur enig bewustzijn te hebben van zijn gespleten natuur.

Het weerwolf-thema betreft de tegenstelling tussen mens en dier. In de hoofdpersoon van de Strange Case of Dr. Jekyll and Mr Hyde, een verhaal uit 1886 van de Schotse schrijver Robert Louis Stevenson, herkennen we de gespleten persoonlijkheid van de weerwolf, al komt in het verhaal zelf geen wolf voor.

Het gaat hier om de verhouding tussen goed en kwaad.

De arts Dr. Henry Jekyll probeert grip te krijgen op de verhouding tussen goed en kwaad in de mens. In de vorm van experimenten creëert Dr. Jekyll met de figuur van Mr. Edward Hyde een slechte versie van zichzelf. Deze Mr. Hyde vertoont crimineel gedrag en uiteindelijk begaat hij zelfs een moord. Omdat Dr. Jekyll deze duistere kant van zijn wezen niet meer weet te temmen daar hij er geen tegengif voor heeft, ziet hij geen andere uitweg dan zelfmoord te plegen.

In onze Westerse geschiedenis wordt vooral sinds de Verlichting, een filosofische stroming in de 18de eeuw, de ratio, de rede, als een uniek menselijk vermogen gezien; een vermogen dat als moreel juist en hoogstaand wordt gekwalificeerd. Emoties en driften daarentegen worden als dierlijk en instinctief gekwalificeerd, en als moreel abject.

Het domein van de rede, het domein van de moraal?

De mens is goed, redelijk en (ver)licht: handelingen en gedrag ingegeven door de redelijk denkende mens kunnen het daglicht verdragen. Integriteit is het domein van de redelijkheid, en van de Verlichting. Handelingen die we onaanvaardbaar vinden en die we als blijken van integriteitsschennis beschouwen kunnen letterlijk ‘het daglicht niet verdragen.’
Met andere woorden: het dierlijke, instinctieve, valt samen met het kwaad, en de ratio, dat uniek menselijke vermogen, is synoniem aan het goede. Maar klopt deze indeling wel met wie wij zijn, dieren en mensen?

Niet alleen de teruggekeerde wolf domineert het nieuws in Nederland, ook het grensoverschrijdend gedrag van mensen is regelmatig in het nieuws.

Veel consternatie ontstond eerder dit jaar naar aanleiding van klachten over grensoverschrijdend gedrag bij het razend populaire tv-programma The Voice of Holland, en recentelijk werd Nederland opgeschrikt door berichtgeving over vermeend grensoverschrijdend gedrag door Matthijs van Nieuwkerk, presentator van het televisieprogramma ‘DWDD’ en de (mede)redacteur(en?) van het programma dat voluit De Wereld Draait Door heet. Medewerkers van het programma zeggen dat er achter de schermen al jarenlang een angstcultuur heerste, waarin sprake was van extreme woede-uitbarstingen en intimidatie door Van Nieuwkerk en anderen. Ik zou bijna zeggen: een doorgedraaide wereld om in termen van het programma te blijven…

Nog even terug naar de weerwolf. De figuur van de weerwolf staat symbool voor het feit dat de mens zelf een samengesteld figuur is, een wezen dat zonder schaduwzijde niet bestaat.
De vraag is echter of deze schaduwzijde samenvalt met de dierlijke en instinctieve – en daarom moreel abject gekwalificeerde – kant van de mens, wiens redelijke kant wij als moreel juist en verlicht beschouwen.

Als we bijvoorbeeld kijken naar de huidige ontwrichting van de natuur wereldwijd en de rol van de mens daarin, dan is de vraag naar de rol van de mens en de aard van diens gedrag relevanter dan ooit. Als we ervan uitgaan dat redelijk en verlicht gedrag getuigt van een ordening en structuur die integer is en die de waardigheid van alle betrokkenen respecteert, dan is het zeer de vraag of het menselijk handelen van de afgelopen eeuwen daarvan getuigt: het biodiversiteits- en habitatverlies liegt er niet om. De vervuiling van de natuur en de schade door de verandering van het klimaat hebben een steeds grotere impact op zowel mens als dier. En laten we vooral ook niet vergeten dat de mens nog altijd niet per definitie de waardigheid van andere mensen respecteert, of het nu gaat om mensenhandel, slavernij of seksueel misbruik.

Geen ander wezen bevuilt het eigen nest en dat van anderen in meerdere mate dan de mens dat doet, zoveel is steeds duidelijker aan het worden. Dieren zijn eerder slachtoffer dan dader, en misschien geldt dat ook wel voor ‘onze’ wilde wolf in Nederland. Er sterven meer schapen door menselijk handelen en, zo wordt gezegd, door aanvallen van gedomesticeerde honden, dan door het toedoen van wolven.
Zijn wij als mens niet eigenlijk zelf die spreekwoordelijke wolf in schaapskleren? Of beter: zijn we niet die weerwolf, die met de mond de redelijke en verlichte kant ‘belicht’, maar in de onzichtbare onderstroom destructieve krachten manifesteert?

Misschien gaat het probleem dat mensen bij de wolf ervaren niet eens om het beeld van aangevreten schapen, maar eerder om het onvoorspelbare karakter van het wolvengedrag?
We hebben als mensen geen regie over het gedrag van de wolf, en hiermee kunnen we moeilijk omgaan in een wereld waarin wij toch vooral zelf aan zet willen zijn en aan de knoppen willen zitten. Wildheid en onvoorspelbaarheid lijken hierin geen plek te kunnen hebben.

Kán de mens eigenlijk wel alles beheersen wat hij denkt te kunnen controleren?

Kennelijk niet; want hoe strakker wij als mens de boel proberen te organiseren, hoe meer onze instinctieve kant een uitweg zoekt: het zogenaamde waterbed-effect. Bekend is dat organisaties waarin de werk- en prestatiedruk hoog zijn, waarin sprake is van sterke hiërarchische relaties en (dus) afhankelijkheid, en van bestaansonzekerheid onder meer door krappe financiële marges, kwetsbaar zijn voor integriteitsschennis. Maar laten we vooral niet vergeten dat ook organisaties met juist grote winstmarges, zoals (big) tech bedrijven en recentelijk bijvoorbeeld advocaten-, accountants- en consultancykantoren, gevoelig zijn voor integriteitsschennis.

Angstculturen en grensoverschrijdend gedrag liggen dan op de loer.

Afgaande op de vele organisaties en rolmodellen die de laatste tijd door de mand vallen, blijken de mens en zijn instituties een stuk feilbaarder te zijn dan we vanuit de ideologie over de menselijke rede meenden te mogen aannemen.

Tegen deze achtergrond moeten we ons nog maar eens achter de oren krabben over de door de filosoof Thomas Hobbes gebruikte uitspraak van de klassiek Romeinse schrijver Plautus: Homo homini lupus. Dit betekent ‘de mens is de mens een wolf’, waarmee het erom gaat dat het inherent is aan de mens om zelfzuchtig te zijn.

En als we dan bedenken dat de wolf een sociaal dier is, en dat, zo blijkt uit onderzoek, de aanwezigheid van wolven bevorderlijk kan zijn voor het functioneren van ecosystemen, dan is ook hier de vraag of de mens juist vanwege zijn menselijke trekken – en niet zozeer vanwege eventuele wolventrekken in onszelf – de grootste bedreiging voor zichzelf en voor de natuur is.
Zolang wij onze eigen schaduwzijde, onze Mr. Edward Hyde-kant, niet weten te transformeren naar het licht, haalt deze onze met de mond beleden integriteit steeds in.

Social Fitness™, integriteit en de natuur

Zoals wij aangeven op deze website van Darwin on the Job, beschreef Charles Darwin in zijn baanbrekende boek On the Origin of Species “de biologische mechanismes die nog steeds de kern van de moderne evolutietheorie vormen. Hoe beter een organisme kan inspelen op de uitdagingen van zijn leefomgeving, hoe succesvoller het in die leefomgeving zal gedijen. Er moet een optimale ‘fit’ zijn.” Tegen deze achtergrond definieerde Darwin on the Job het begrip Social Fitness™ als “de mate waarin mensen in staat zijn en blijven tot succesvolle interactie binnen een continu veranderende werkomgeving”. Hoe meer social fit je team is, hoe beter ook de samenwerking binnen je team is.

Social Fitness veronderstelt daarbij integriteit; het vereist een constructieve en veilige omgeving. Dit impliceert noodzakelijkerwijs een multi-stakeholder perspectief, oftewel inclusiviteit: respect voor de waardigheid van alle betrokkenen en belanghebbenden dient te worden gewaarborgd.

In feite geldt dit in de praktijk niet alleen op het niveau van teams, maar eveneens voor een afdeling en een organisatie als zodanig. Ook op de schaal van de samenleving is dit aan de orde: laten we kijken hoe we een dusdanig veilige omgeving voor alle leden van de samenleving, mens én dier, kunnen creëren, zo dat we op een ‘social fitte’ manier met elkaar kunnen coëxisteren.

Hierbij is het van belang dat de mens zich ervan bewust is dat hij een stuk minder rationeel is in zijn handelen dan we vaak willen aannemen. Eveneens is het van belang dat we ons ervan bewust zijn dat de mens zijn duistere driften, zoals hebzucht en de drang naar een hoge status bijvoorbeeld, vaak verbergt onder een schijn van zogenaamd integer gedrag. Soms gaat het om gedrag dat wettelijk niet door de beugel kan, en soms om gedrag dat we op morele gronden verwerpelijk vinden. Verwerpelijkheid op morele gronden lijkt in de publieke opinie overigens minstens zo zwaar te wegen als verwerpelijkheid op strikt juridische gronden. Denk aan de zogenaamde Panama-papers en in Nederland de ‘mondkapjesdeal’.

Om uit te zoeken hoe we dit het beste kunnen doen, zouden we Matthijs van Nieuwkerk en zijn mederedacteur(en) – hij is geen lone wolf immers, hij maakt deel uit van een pack – kunnen verzoeken een nieuw tv-programma te lanceren en te presenteren dat in plaats komt van Wie is de Mol. Wat denkt u van Wie is de Wolf, maar veel zinniger is waarschijnlijk Wie is de Mens?